Ένα απ’ τα πιο έντονα και συνηθισμένα «αρνητικά» συναισθήματα, που ταλαιπωρεί τις παιδικές κυρίως ψυχούλες, είναι το αίσθημα του φόβου. Οποιοδήποτε άγνωστο ερέθισμα και κατά συνέπεια μυστηριώδες και απειλητικό, μπορεί να ενεργοποιήσει το φόβο στα μικρά παιδιά, αφού δεν είναι σε θέση να το εξηγήσουν ή δεν έχουν την εμπειρία και τις άμυνες να το αντιμετωπίσουν. Είναι ένα συναίσθημα που εμφανίζεται ισχυρό, τόσο σε ψυχικό όσο και σε σωματικό πολλές φορές επίπεδο. Είναι μία αντίδραση που μπορεί να προέρχεται από τη ζωηρή παιδική φαντασία η οποία είναι ικανή να πλάσει απίθανα σενάρια, θα πρέπει όμως να αντιμετωπιστεί με τρόπους δραστικούς και βιωματικούς ώστε να μη φρενάρει την υγιή ψυχική ανάπτυξη και την ευαίσθητη ιδιοσυγκρασία τους.
Πολλοί παιδικοί φόβοι μπορούν να χαρακτηριστούν παράλογοι στα δικά μας μάτια. Ο σκύλος που γαβγίζει, ο θόρυβος της αστραπής ή του κεραυνού, ο δυνατός ήχος των πυροτεχνημάτων, μια μέλισσα ή μια μύγα που πετάει, ένα «τέρας» που κατοικεί κάτω απ’ το κρεβάτι ή μέσα στην αποθήκη, το σκοτάδι ή ένα τρομακτικό όνειρο. Υπάρχουν φόβοι που εκδηλώνονται με τις μεταβολές στις σταθερές των παιδιών. Ο ερχομός ενός μωρού, το άγχος του αποχωρισμού την πρώτη μέρα στο σχολείο, μια μετακόμιση, η απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου, κάποια δυσάρεστη συζήτηση που κατά λάθος κάναμε μπροστά του, μια τρομακτική σκηνή στην τηλεόραση, όλα μπορούν να το επηρεάσουν, αλλά όλα αντιμετωπίζονται με την ίδια τακτική.
Όσο κι αν προσπαθήσουμε να πείσουμε τα παιδιά ότι ο φόβος τους είναι παράλογος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και η δική μας αντιμετώπιση θα πρέπει να ακτινοβολεί ηρεμία και σιγουριά, ώστε να του μεταδώσουμε λίγο θάρρος. Μόνο του θα βρει τη λύση που θα το καθησυχάσει μέσα απ’ τις επιλογές που θα του δώσουμε. Αν φανείτε υπερβολικά θορυβημένοι ή υπερπροστατευτικοί, αυτό θα είναι μια καλή ευκαιρία για το παιδί να τραβά συνεχώς την προσοχή σας πάνω του ή να σας χρησιμοποιεί ως «ασπίδα» για την προστασία του απ’ αυτά που φοβάται. Για παράδειγμα` εάν ένα άσχημο όνειρο το τρομάξει, καθησυχάστε το, αλλά μην του δώσετε την άδεια να περάσει την υπόλοιπη νύχτα στο κρεβάτι σας! Αφήστε το να κοιμηθεί με το φως ανοιχτό ή με το αγαπημένο του αρκουδάκι αγκαλιά λέγοντάς του πως πιστεύετε ότι είναι αρκετά δυνατό για να αντιμετωπίσει αυτά που φοβάται. Ή αν κλαίει και φωνάζει ότι τέρατα βρίσκονται μέσα στη ντουλάπα του, προτείνετέ του να αφήσει την πόρτα της ντουλάπας ανοιχτή για να σιγουρευτεί ότι είναι άδεια.
Μια καλή αντίδραση είναι να αντιμετωπίσετε το φόβο του παιδιού ως ένα «προβληματάκι» που σίγουρα έχει τη λύση του. Είναι μάλιστα πολύ ανακουφιστικό το να συζητάτε ανοικτά για τους φόβους του με σοβαρότητα, έτσι ώστε να μην αισθάνεται μειονεκτικά για την αδυναμία του ή τον κίνδυνο να το κοροϊδέψουν ή να το αποπάρουν. Μην ξεχνάτε ότι τα παιδιά μιμούνται συμπεριφορές` έτσι, αν η μαμά φοβάται π.χ. τις κατσαρίδες και αντιδρά έντονα όταν τις βλέπει, πολύ σύντομα το παιδί θα υιοθετήσει αυτή την αντίδραση, κι αφού μάλιστα στο πρόσωπο του γονιού βλέπει έναν «προστάτη» μπορεί και να διογκώσει το πρόβλημα.
Μεγαλώνοντας, τα παιδιά γίνονται απ τη φύση τους περισσότερο ανεξάρτητα. Αυτό μπορεί να έχει ως συνέπεια, οι φόβοι τους να αλλάξουν και τα φοβικά οπτικά ή ακουστικά ερεθίσματα, να δώσουν τη θέση τους σε άγνωστες μυστηριώδεις έννοιες όπως: εγκατάλειψη, θάνατος, πόλεμος κ.α. Σε αυτή την περίπτωση σημαντικός παράγοντας αντιμετώπισης είναι το κατά πόσο έχει μάθει το παιδί να αντιμετωπίζει τους φόβους του σε μικρότερη ηλικία ώστε μαζί σας να ακολουθήσει την ίδια καθησυχαστική πορεία. Εάν παλαιότεροι φόβοι δεν έχουν αντιμετωπιστεί δραστικά, το παιδί υπάρχει κίνδυνος να τους επαναφέρει και να παλινδρομήσει, μένοντας ανεξέλεγκτο στη δίνη των φόβων του.
Μια «αμυντική» τεχνική που συχνά βοηθά, είναι η διακωμώδηση των φόβων. Μπορείτε για παράδειγμα να παίξετε μαζί του τον «μπαμπούλα», το «τέρας», τον «φοβιτσιάρη λαγό», τον «ελέφαντα και το ποντίκι» κ.α. (τα παιχνίδια αυτά βασίζονται κυρίως στον αυτοσχεδιασμό και κατευθύνονται από εσάς, ανάλογα με το σκοπό που θέλετε να επιτύχετε). Παίρνοντας το παιδί το ρόλο που φοβάται, μπορεί να δει τα πράγματα από άλλη οπτική γωνία και να κατανοήσει ότι και το αντικείμενο του φόβου του μπορεί να έχει αδυναμίες!
Λαμβάνοντας υπόψιν μας ότι τα παιδιά τρελαίνονται για αληθινές ιστορίες, θα βοηθούσε πάρα πολύ εάν μοιραζόσασταν μαζί του τους δικούς σας παιδικούς φόβους και τους τρόπους με τους οποίους καταφέρατε να τους ξεπεράσετε. Αν μάλιστα συμπίπτουν με τους δικούς του, το αιδί θα θελήσει σίγουρα να μιμηθεί τις δικές σας «άμυνες»!
Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε βέβαια, ότι υπάρχουν και οι «υγιείς» φόβοι, που ενισχύουν την αυτοσυντήρηση και υπευθυνότητα του παιδιού, χωρίς όμως να τους χρησιμοποιούμε για να πανικοβάλουμε ή να «απειλούμε» το παιδί. Για παράδειγμα, ο φόβος του τραυματισμού από αυτοκίνητο, μπορεί να προλάβει ένα παιδί στο να περάσει το δρόμο μόνο του` ή ο φόβος π.χ. του νοσοκομείου μπορεί να το κρατήσει μακριά από φάρμακα ή επικίνδυνα απορρυπαντικά. Σε καμία όμως περίπτωση δεν χρησιμοποιούμε το φόβο για να «προστατέψουμε» το παιδί. Με τη συζήτηση το βοηθάμε να ωριμάσει η κρίση του και να μην αποκτά εμμονές.
Με τη σειρά μας, στην «Πλαστελίνη», ευαισθητοποιημένοι στους παιδικούς φόβους και τα άγχη που βιώνουν καθημερινά τα παιδιά, έχουμε καταλήξει σε διάφορες μεθόδους αντιμετώπισής τους, χρησιμοποιώντας τη βιωματική μάθηση και τις δημιουργικές δραστηριότητες. Με αφορμή τη θεματική ενότητα που αφορά τη Συναισθηματική Αγωγή, δίνουμε στα παιδιά την ευκαιρία να λεκτικοποιήσουν τους φόβους τους και να ενεργοποιήσουν μηχανισμούς άμυνας που ίσως βοηθήσουν στην αντιμετώπισή τους.
Στο Νηπιακό Τμήμα, η επέκταση της συγκεκριμένης ενότητας το μήνα Φεβρουάριο, μας δίνει τη δυνατότητα να ασχοληθούμε περισσότερο με το κάθε Συναίσθημα ξεχωριστά. Στη συνέχεια, θα σας πάρουμε μαζί μας στο ταξίδι μας στο «Νησί Του Φόβου», ένα ταξίδι που έδωσε την ευκαιρία στα παιδιά μας να έρθουν αντιμέτωπα, αλλά και να παίξουν με το Συναίσθημα του Φόβου` κι αυτό, πιστέψτε μας, ήταν ένα πολύ γενναίο αλλά κι ενδιαφέρον ταξίδι…!
Δραστηριότητες
1. Ο Φύλακας Άγγελός Μας
Αφορμή στάθηκε το παραμύθι «Όταν Οι Άγγελοι Αγρυπνούν». Κατά τη διάρκεια της αφήγησης, τα παιδιά έδειξαν το ενδιαφέρον τους στην αναφορά των «αγγέλων που φυλάνε τα όνειρα των παιδιών». Μας εκμυστηρεύτηκαν κάποια, ότι συχνά βλέπουν εφιάλτες που τα ξυπνάνε τα βράδια. Έτσι κι εμείς, τα βοηθήσαμε να κατασκευάσουν έναν «φύλακα άγγελο» που θα τους φέρνει «όνειρα γλυκά», κάθε νύχτα!
2. Πετάω Ό,Τι Με Βαραίνει…
Δημιουργήσαμε στην τάξη μας ένα δύσβατο μονοπάτι με «εμπόδια»` πυκνά κλαδιά, βλάστηση, σκοτεινά τούνελ, βράχια κλπ. Περνώντας το, φτάσαμε σε ένα ξέφωτο που στο μέσον του υπήρχε μια γαλήνια γαλάζια λιμνούλα, στην οποία κάθε παιδί πέταξε φωνάζοντας δυνατά, ό,τι το βαραίνει, το φοβίζει και τα αγχώνει. Η λιμνούλα μας γέμισε με «τιμωρίες, ξένους, τέρατα, έντομα, εφιάλτες» και τα έκλεισε για πάντα στο βυθό της!
3. Με Τη Ζεστασιά Ενός Αστεριού!
Παρατηρήσαμε προσεκτικά τα αστεράκια στον πίνακα ζωγραφικής του Βίνσεντ Βαν Γκογκ «Έναστρη Νύχτα». Στη συνέχεια, με χαλαρωτική μουσική (Ε. Καραΐνδρου), πήραμε αγκαλιά από ένα αστεράκι και το αφήσαμε να φωτίσει την καρδιά μας, να τη γεμίσει αγάπη και ηρεμία, να διώξει με τη λάμψη του ό,τι μας φοβίζει και να μας φέρει στο μυαλό όλα τα αγαπημένα μας πρόσωπα!
4. Αναμνήσεις Με Χαρά… Αναμνήσεις Με Φόβο!
Με την τεχνική ζωγραφικής της «διπλής εικόνας», όλα τα παιδιά ζωγράφισαν μια εικόνα με πράγματα που τα χαροποιεί και μια εικόνα με πράγματα που τα φοβίζει. Στη συνέχεια, προσπαθήσαμε να αναλύσουμε τις ζωγραφιές, ψάχνοντας να βρούμε τι ή τι δεν φοβάται το πρόσωπο που ζωγράφισε κάθε εικόνα!
5. Θεατρικό Παιχνίδι: «Βρίσκομαι Σε Μια Αδιέξοδο Στοά!»
Δραστηριότητες προετοιμασίας:
- Ζητήσαμε από τα παιδιά να μας πουν πώς αισθάνονται όταν βρίσκονται σε ένα σκοτεινό μέρος. Υποθέσαμε, πώς θα αντιδράσουμε αν βρεθούμε ξαφνικά στο σκοτάδι (π.χ. λόγω διακοπής ρεύματος). Αναφερόμαστε σε ανθρώπους παλαιότερων εποχών που δεν είχαν πολλά μέσα φωτισμού τη νύχτα και τους τρόπους που ενεργούσαν. Συζητάμε για το πολύ σημαντικό συναίσθημα της ψυχραιμίας.
Δραστηριότητες κίνησης:
- Παίξαμε με το φως και το σκοτάδι στην τάξη μας, όπου όταν υπήρχε φως κινούμασταν όπως θέλαμε και όταν γινόταν σκοτάδι, κινούμασταν πολύ προσεκτικά και αργά.
- Παίξαμε το γνωστό παιχνίδι «Ο Τυφλός Και Ο Οδηγός» όπου τα παιδιά χωρίζονται σε ζευγάρια, το ένα γίνεται ο τυφλός (με κλειστά μάτια) και το άλλο ο οδηγός του. Ο τυφλός εμπιστεύεται τον οδηγό του και τον αφήνει να τον καθοδηγήσει και ο οδηγός προσέχει πολύ το ζευγάρι του.
Θεατρικά σενάρια:
Τα Παιδιά Καλούνται Σαν Ομάδα Να Αντιμετωπίσουν
Ορισμένες Δύσκολες Καταστάσεις:
- Βρισκόμαστε σε μια σκοτεινή στοά και προσπαθούμε να προχωρήσουμε προς την έξοδο. Φτάνοντας στο τέλος, ανακαλύπτουμε ότι πέφτουμε σε αδιέξοδο και πρέπει να γυρίσουμε πίσω με ψυχραιμία και συνεργασία, για να βγούμε από εκεί που μπήκαμε.
- Έχουμε μπει σε ένα μεγάλο ασανσέρ που ξαφνικά σταματάει λόγω διακοπής ρεύματος. Ελέγχουμε τις αντιδράσεις μας, συζητάμε και προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα.
- Περνάμε μέσα από ένα μεγάλο και σκοτεινό τούνελ (ύφασμα) που καταλήγει σε τέσσερις εξόδους. Προσεκτικά, με την ακοή, πρέπει να εντοπίσουμε τη σωστή έξοδο ακολουθώντας τον ήχο του ταμπουρίνο και αγνοώντας τους ήχους άλλων μουσικών οργάνων.
- Είμαστε ένα τρενάκι που ταξιδεύει νύχτα σκαρφαλώνοντας σ’ ένα απάτητο βουνό. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού συμβαίνουν πολλά απρόοπτα (βράχια που πέφτουν, ράγες που γλιστράνε, κεραυνοί που πέφτουν κ.α.) κι εμείς πρέπει να κρατήσουμε την ψυχραιμία μας, να ξεπεράσουμε τους φόβους μας, για να φτάσουμε στο τέλος του ταξιδιού!
Σας δίνουμε μια ”γεύση” από τους διαλόγους που διατυπώθηκαν
στις επικίνδυνες αποστολές μας:
– Μα πόσο σκοτεινά είναι εδώ μέσα!
– Πραγματικά! Είναι πολύ σκοτεινά!
– Στην αρχή τουλάχιστον, υπήρχε λίγο φως!
– Εγώ άρχισα να φοβάμαι!
– Μα σας είπα! Έχω έρθει πολλές φορές! Αλήθεια! Μην τρομάζετε!
– Σε λίγο, τα μάτια μας, θα συνηθίσουνε το σκοτάδι!
– Εντάξει, αλλά μη φωνάζετε, μη μας τελειώσει το οξυγόνο!
– Ωχ! Κάτι άκουσα!
– Είναι η ηχώ! Δεν θυμάσαι που το συζητήσαμε;
– Ναι! Έχεις δίκιο, αλλά έτσι όπως ακούστηκε ξαφνικά, φοβήθηκα λιγάκι!
– Σταματήστε να γκρινιάζετε κι ας προχωρήσουμε παρακάτω!
– Εγώ προτιμώ να γυρίσουμε πίσω!
– Συμφωνώ μαζί σου! Ας επιστρέψουμε! Αυτό το τούνελ σίγουρα είναι αδιέξοδο!
Με την ολοκλήρωση των δραστηριοτήτων που αναφέρθηκαν, είμαστε σίγουροι ότι τα παιδιά μας έγιναν πραγματικά «ατρόμητα» και ικανά να αντιμετωπίζουν όλες τις καταστάσεις! Κι εμείς φυσικά για να τα ανταμείψουμε, τους προσφέραμε την αφήγηση ενός πολύ ξεχωριστού παραμυθιού, που είμαστε σίγουροι πως θα μαγέψει κι εσάς…
Ο Καβαλάρης Και Ο Δράκος
Την κοιλάδα με τα ρόδα, ένας δράκος την κρατούσε
και κανένας χρόνια τώρα να περάσει δεν τολμούσε…
Με τα μάτια του ύπνου βλέπαν όσοι θέλαν τα καλά της
και τα μυστικά οι νύχτες, λεν πως κρύβαν στα νερά της!
Κι ήρθε κάποτε στην πόλη, καβαλάρης από πέρα
κι έλαμπαν και χρυσαφίζαν τ’ άρματά του στον αέρα!
Νάτος τώρα που καλπάζει, στην κοιλάδα προχωράει,
προς το δράκο πλησιάζει και τον άνεμο κεντάει…
Μα όσο πιο κοντά πηγαίνει κι αφηνιάζει τα’ άλογό του,
τόσο ο δράκος και μικραίνει, χάνεται μες το χαμό του!
Κι όταν πια μπροστά του φτάνει, μια κουκκίδα έχει γίνει`
στην παλάμη μέσα πιάνει απ’ το δράκο ό,τι έχει μείνει!
– Πώς σε λένε; Τον ρωτάει ο ιππότης δίχως φόβο
Κι η σκιά τότε απαντάει:
– Κάποτε, με λέγαν… ΦΟΒΟ!
Για Όλους Μας Τους Φόβους, Η Δύναμη Και Το Κουράγιο
Είναι Το Γιατρικό!
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία:
Για γονείς:
- «Θ’ αφήσεις το φως αναμμένο;» Heike Baum εκδ. Θυμάρι
Για παιδιά:
- «Αφού δεν υπάρχουν δράκοι!» Kent J. εκδ. Μέριμνα
- «Όταν οι άγγελοι αγρυπνούν» McGee Macnaughton εκδ. Ρώσση
- «Ο κύριος Μπου» Τασούλα Τσιλιμένη εκδ. Δίπτυχο
- «Από το φόβο, ως το θάρρος… Φοβάσαι;» Nuria Roca εκδ. Κέδρος
- «Θα μου μάθεις να πετάω;» Γεωργία Λάττα εκδ. Διάπλους